Proberen om de tijd te begrijpen waar je in leeft, is een gewaagde onderneming. Het lijkt op jezelf aan je eigen haren uit een moeras trekken, als een ‘baron van Münchausen’. Toch heeft de mens het vermogen om ‘de waan van de dag’ te ontstijgen en dat maakt hem bijzonder. Immers, welke vis onderzoekt het water waarin hij zwemt en welke vogel bevraagt de lucht waarin hij vliegt. Als je eenmaal op onderzoek uitgaat, en dus filosofeert, dan loop je tegen de vraagstukken van deze tijd, zonder eenduidige antwoorden. En dan helpen oude en hedendaagse filosofen niet altijd.

Nadat de eerste filosoof, die de westerse overlevering kent, ene Thales van Milete (6^e eeuw v. Chr.) had geopperd dat water de oerstof was, beweerde zijn leerling Anaximander dat een abstract en onbepaald principe (het ‘apeiron’) dit was. Vervolgens stelden latere filosofen weer dat de oerstof begrepen kon worden als respectievelijk lucht, water, aarde, vuur of de krachten van liefde en haat. Hoewel de vraag naar de oerstof typerend is voor de vroegste periode van de westerse filosofie, is verschil van mening hét kenmerk gebleven. Voor sommigen is dit onvermogen om tot eenduidig en sluitende antwoorden te komen op fundamentele vragen, de reden om filosofie tot een nutteloze aangelegenheid te bestempelen.

Echter, Socrates stelde dat juist dit menselijk onvermogen om de definitieve waarheid te achterhalen (door hem kernachtig verwoord als ‘ík weet dat ik niets weet’) aan de basis ligt van de liefde voor, en het verlangen naar wijsheid. We spreken niet voor niets over ‘wijsbegeerte’. Juist het besef dat tot nog toe niemand een feilloos antwoord heeft kunnen geven op fundamentele vragen, maakt dat wij blijven nadenken en erover met elkaar in gesprek blijven.

Toch is het niet zo dat mensen volstrekt onwetend zijn over, bijvoorbeeld, ‘wat is het goede?’: wat zij erover menen te weten, snijdt vaak wel degelijk hout. Dat kan omdat de mens een wezen is dat het midden houdt tussen ‘weten’ en ‘niet-weten’. De dialoogvorm, die Plato gebruikte om de ideeën van zijn leermeester Socrates bekend te maken, is dan ook bij uitstek geschikt om te laten zien dat de meningen van mensen perfect noch waardeloos zijn.

Daarom is het goed om kennis te blijven nemen van de filosofie én tegelijkertijd zelf na te denken. Niet alleen de filosofie van Socrates, Plato en anderen, maar de gehele geschiedenis van de filosofie is als het ware één groot gesprek tussen vele generaties wijsgerigen. Ieder bekijkt de vraagstukken vanuit z’n eigen tijd, context en invalshoek en dat biedt al met al een breed wijsgerig perspectief. Filosofen zijn in staat redeneringen en argumenten aan te reiken, die niet direct voor de hand liggen. Dat kan overkomen als tweespalt tussen filosofen, want wat filosoof A beweert is niet altijd te rijmen met wat filosoof B erover zegt. Ze kunnen niet beiden gelijk hebben? Of misschien toch wel? In ieder geval moet je dan zelf nadenken, al is het maar over de vraag welke filosoof jou het meeste aanspreekt.

Er is troost: na kennis te hebben genomen van de kennelijk strijdige filosofische argumenten, is er een goede kans dat je meer inzicht hebt gekregen. Want hoezeer filosofen ook van mening verschillen, over één ding zijn zij het zeker eens: het is beter om over vraagstukken zelf na te denken, dan om dat niet te doen. Misschien is dat wel het eigenlijke nut van filosoferen.

Maart 2015

Sjaak Kloppenburg

Net als velen rondom mij voel ik mij soms machteloos en bang voor wat komen gaat n.a.v. de gebeurtenissen in Parijs.

‘Het komt dichtbij,’ hoorde ik een vriend deze week zeggen.

‘Dat is waar,’ zei ik ‘maar buiten Europa staat de wereld al veel langer in brand.’

Ik wil niet de onheilsprofeet uithangen, ook niet naïef doorgaan. Het koor van commentatoren heeft wel zo’n beetje alles gezegd wat gezegd kan worden. Eigenlijk kun je maar één ding doen: een ander leven leiden dan de mensen die deze daad pleegden. De enige manier om de matheid en depressie in jezelf te bestrijden is gaan staan in je cirkel van invloed, je dagelijkse praktijk, dat waar jij echt over gaat.

De kern van die levenshouding is voor mij: het kunnen horen en verdragen van mij niet welgevallige ideeën. Dat is niet eenvoudig want het is niet hetzelfde als alles passief laten passeren en constateren ‘dat er idioten zijn die zo denken’. Ik begrijp de zoektocht van mensen. Ik heb ook een verlangen naar eenheid en waarheid. En daar zit ook het gevaar. Het verlangen naar waarheid kan zo sterk zijn dat je de vlucht naar voren neemt. Een sterke mening of ideologie is heel verleidelijk. Het geeft je een comfortabel gevoel. Het leidt tot ‘cognitief gemak’. Die term heb ik van Daniel Kahneman uit ‘Ons feilbare denken’. Het betekent dat ons brein vooral gericht is op ‘bekend’ en dit niet meer goed kan onderscheiden van ‘waar’. Het is heel menselijk en het heeft ons in de evolutie heel veel opgeleverd. Ons brein heeft een verhaal nodig en het vult alvast heel veel in om je voor overspannenheid te behoeden.

Maar nu, in de 21^e eeuw, hebben we een overstelpende hoeveelheid informatie tot onze beschikking. Wat ik kan doen is me dagelijks realiseren dat ik beperkt waarneem, dat het echt onmogelijk is om de waarheid in mijn eentje te overzien. Natuurlijk mag ik ‘de waarheid’ voor mijzelf claimen in naam van een hogere macht. Maar dat ontslaat mij niet van de plicht na te gaan of dit niet een vlucht vooruit is. De filosoof Kant behoedt ons voor deze intellectuele luiheid: ‘Sapere aude!’ Durf te denken!

De dialoog is er voor mensen die de waarheid in hun eentje niet meer kunnen overzien. Dat vergt totaal andere vaardigheden, zoals het geduldig verdragen van een ander perspectief. Of de vaardigheid om te zien dat we in het westen ook maar één verhaal hebben. Zijn we daar echt mee bezig in ons onderwijs? We hebben een lange weg te gaan. Maar voordat die machteloosheid weer toeslaat: vandaag er mee beginnen!

 

Rien van der Zeijden

Over de heersende en de dienende waarheid…

Hans Koppen

Steeds enthousiaster werd de mensenmassa, alsmaar uitzinniger. Op 18 februari 1943 sprak nazi-propagandaminister Joseph Goebbels in het Sportpalast te Berlijn een kolkende menigte toe. Via de radio bereikte hij nog miljoenen toehoorders méér, thuis en in Duitse legerkampen verspreid over geheel Europa. Goebbels stond die dag voor de moeilijke taak om duiding te geven aan de val van Stalingrad, twee weken eerder. Voor het eerst was de overwinning van Hitler minder zeker, uiterste inzet en opoffering moesten dus gevraagd worden. ‘Ik wil mijn betoog daarom ook uitrusten met alle heilige ernst en open vrijmoedigheid die dit uur van ons vraagt. Het in het nationaalsocialisme opgevoede, geschoolde en gedisciplineerde Duitse volk kan de volle waarheid verdragen!’ schreeuwde Goebbels en hij riep zijn gehoor op tot ‘de totale oorlog’. [Stormachtig geroep door het publiek: Ja!, Ja!, Ja! Krachtig applaus]. Als ik die redevoering nu teruglees, huiver ik. Goebbels sprak over veel, maar zeker niet over de waarheid, laat staan over de volle waarheid. Misschien over zijn waarheid, en waarschijnlijk ook dat niet eens.

Goebbels had het over, wat ik noem, de heersende waarheid. De waarheid van de macht, van het dogma, van het gelijk hebben. De waarheid van zó is het. De waarheid van de eenheid. Wie anders denkt dan de voorgeschreven leer, de voorgeschreven waarheid, is fout! Hoe anders is de opvatting over waarheid als niet iets dat duidelijk is, voorgehouden of voorgeschreven, maar als iets wat ontdekt moet worden, wat zich onthult en aan het licht komt, en wel door het handelen en spreken van de mens zèlf. Het is de opvatting dat ieder mens zijn of haar eigen waarheid laat gebeuren – waarmee wordt erkend dat er niet één waarheid bestaat. Ieder mens brengt zijn eigen waarheid voort. De filosoof Gadamer heeft gezegd: filosoferen is erkennen dat de ander óók gelijk kan hebben. De waarheid is als de iriserende weerschijn van een olievlek in het water, of van een woerdenkop, van een pauwenoog: de kleur hangt af van hoe je ernaar kijkt. Dezelfde olievlek kan tientallen kleuren aannemen, het is maar hoe je je hoofd houdt. Dat kan betekenen: de ander heeft gelijk, en ik niet – of andersom. Maar het kan ook inhouden: we hebben beiden gelijk. Hier spreken we van de waarheid als proces, als de handeling die waarheid voortbrengt en aan de verborgenheid onttrekt. Ik noem het de dienende waarheid. De waarheid van de relativering van standpunten, van het tentatieve, van het subjectieve en het toeval. Waarheid als onzekerheid en pluraliteit.

Persoonlijk voel ik mij bij deze waarheidsopvatting het meeste thuis. Het opmerkelijke nu is dat deze opvatting van waarheid als onverborgenheid, die mede door de mens in het licht treedt, uit de pen komt van Martin Heidegger (1889-1976), Duits filosoof van beruchte moeilijkheidsgraad, en dat deze Heidegger prominent lid was van dezelfde nazipartij als propagandaminister Goebbels. Rare jongens, die Duitsers!

Over ‘Ken Uzelf’

Inzicht in je leven begint bij kennis over jezelf.  ‘Ken Uzelf’ prijkte boven de tempel van Apollo, de plek waar de oude Grieken het Orakel van Delphi raadpleegden. Socrates gebruikte deze kernspreuk. Niet zozeer om het  onbewuste tot klaarheid te brengen. De oorspronkelijke betekenis is namelijk: je moet je plaats kennen.

De kernspreuk heeft alles te maken met de juiste maat houden in de kosmische orde en je  onthouden van hybris, zijnde de oervorm van het gebrek aan wijsheid, ijdelheid en  mateloosheid. Talrijke voorbeelden van hybris zijn opgenomen in mythische verhalen. Op stichtelijke wijze gaat het over ons als  stervelingen die zich aan hybris schuldigmaken. De grondslag is het verschil tussen mens en dier. Elk diersoort heeft kwaliteiten en eigenschappen die haar in staat stellen te overleven. Bij dieren is hybris per definitie uitgesloten want ze worden met harde hand geleid door hun instinct, dat geen enkele ruimte laat om van de eigen, natuurlijke plaats af te komen.

Mensen daarentegen bezitten een zekere vrijheid. Zij hebben het vermogen om hun natuurlijke plaats ver te overschrijden en daardoor zijn zij tot ernstige vormen van hybris in staat.In vergelijking met een dier zit de mens  niet in een ‘instinctieve’ rol  opgesloten en kan hij daardoor bij uitstek te ver gaan. Te ver, dat wil zeggen hij kan als het ware ‘de goden uitdagen’ en in extreme zin de gehele wereld bedreigen. De mens is het enige levende wezen dat vindingrijk is en daardoor in staat om tegen de natuur, inclusief zichzelf,  in verzet te komen. Daarom loopt de Griekse mythologie over van verhalen die vertellen over ellendige straffen voor stervelingen die het lef hebben om de regels van wijsheid,die goden hen leerden,in twijfel te trekken.

                                                              …en de antwoorden

Siebold Hartkamp

Ik weet het nog zo niet, maar ik heb het idee dat wanneer mijn zoons mij zouden vragen waarmee ik me tegenwoordig zoal bezig hou en ik zou melden dat ik een column ging schrijven voor de website van “FC Sneek”, ze me gepuzzeld zouden aankijken. Met zo’n gezicht van wat-verzint-die-gek-nu-weer?

Ze zijn seizoenkaarthouder van Ajax, voordien van FC Cambuur. Maar ook als ik aan de grap een eind zou maken en onthullen dat dat “FC” voor Filosofisch Café staat, zouden ze misschien wel opgelucht maar toch nog wat sceptisch blijven: ging Pappa nu gestructureerd nadenken – en was-ie daar misschien ook wat laat mee?

Wat is dat eigenlijk, ‘ Filosoof’? Het maakt verschil of ze van iemand zeggen ‘ hij is filosoof ‘ of ‘ hij is een filosoof’.Het lidwoord is kennelijk van doorslaggevend belang – maar dat leerden we dezer dagen al: Ukraine is iets principieel anders dan  ‘de’  Ukraine. Het eerste is een staat, het tweede een landsdeel. Zonder lidwoord is ‘Filosoof’ een discipline, mèt lidwoord een karaktereigenschap. Als ze op school van je zeiden dat je ‘ een beetje een filosoof was ‘ dan vonden ze je hoogstens wel aardig. Maar ze kozen je nooit voor het voetbalelftal. Ja, je mocht op doel als ze iemand tekort kwamen. Of op de jassen passen.

Dankzij de creatievelingen van Silicon Valley zijn het gouden tijden voor wie nieuwsgierig, gretig en kritisch is. Er hebben nog nooit zoveel feiten en feitjes voor zovelen zo onder handbereik gelegen. Letterlijk: als ik een artikel aan het lezen ben kan ik met een enkele toets of veeg op de I-pad die naast me ligt de persoon plaatsen die dat schrijft, de stad waar hij het over heeft, de auteurs die hij noemt – desgewenst met bibliografie en afbeelding. Terwijl ik in mijn luie stoel blijf zitten, komen feiten, feitjes, bronnen, tijdbogen bij me langs. Alles is letterlijk “in the air” en ik kan het zo plukken vanuit mijn stoel. Essentieel is wel dat wetenschap en journalistiek het web scherp houden.

Het enige dat ik moet doen is de goede vragen stellen – tevens het begin van iedere filosofie. Soms helpt het apparaat me beminnelijk: “…bedoelt U soms……”

Natuurlijk zijn we met die brede toegankelijkheid van een overstelpende hoeveelheid kennis nog niet bij de echte Vragen. Laat staan bij de Antwoorden.

Maar het helpt wel. Stel je nu eens voor dat we het eens zouden worden over de feiten? Dat is toch een leuk beginnetje van ieder filosofisch gesprek?

Overigens: datzelfde apparaat dat mij al die kennis verschaft vanuit mijn luie stoel – en mij en passant via een leuk “Appje” zojuist ook nog verteld heeft naar welke muziek ik zat te luisteren – houdt me ook op de hoogte van de activiteiten van het Filosofisch Café. Van FC Sneek dus.

Sjaak Kloppenburg, filosoof

Als we geboren worden, weten we niet hoe we moeten leven, als we oud zijn, weten we niet hoe te sterven. De vraag ‘hoe te leven?’ vereist steeds opnieuw een antwoord. In ons leven doorlopen we allerlei fasen, dus de vraag blijft actueel, ook omdat we het gevoel hebben dat een definitief antwoord uitblijft. Veel levensfasen komen en gaan als vanzelf, we leren van ervaringen en stoten ons niet aan dezelfde steen. Toch ligt er vaak en meestal onverwachts ander gesteente dat we over het hoofd zien. De vraag ‘hoe te leven?’ doet zich daarom steeds weer gelden, soms tegen wil en dank. Je kunt het er dan bij laten, én je kunt erover nadenken.

Filosofiebeoefening is systematisch nadenken over het leven, het leven van jezelf en van anderen. Je zet de wereld even stil en je denkt, bij voorkeur met anderen, na over je wereldbeeld, je manier van denken, je levensvisie en -houding. Dat is wat filosofie ook betekent: systematisch en kritisch kijken naar hoe je denkt en handelt.

Het is wijs om zo af en toe even stil te staan bij de bron van het misverstand. De meeste vergissingen maken we door overijlde besluiten. En de dingen kunnen er weinig aan doen dat wij denken dat ze anders zijn dan ze zijn, om maar eens met Epictetus te spreken: ‘Het zijn niet de dingen zelf die ons van slag maken, maar onze denkbeelden erover’. Dat is het belang van filosofie: je eigen denkbeelden beter begrijpen met als doel er minder door van slag te raken.

Filosofie is de behoefte om te weten wat er  te weten valt, je meer logisch en begrijpelijk voor jezelf en anderen te kunnen uitdrukken en een helder beeld te krijgen van jouw en andermans leven. Kortom, filosofie is oefenen in abstract denken zonder het contact met het dagelijks leven te verliezen.

Hans Koppen

Tsjeard is een ervaringsdeskundige. Tap, fles en bar hebben geen geheimen voor hem. Cafés, zo legt hij mij uit, zijn er in Sneek in soorten en maten. Voor jongeren, voor arbeiders, voor nachtbrakers, bierzuipers en whiskydrinkers, voor watersporters, voor èchte Snekers en voor vreemden. Keus genoeg! Waarom moet er dan nog een café bij? Sneker cafés staan trouwens literair uitstekend bekend, dat weet ik toch wel? En hij citeert voor mij drs. P: ‘Toch is het van oudsher hier dagelijks vol, het speelde in talloze levens een rol. De insiders weten waarover ik spreek, een dierbaar cafeetje in Sneek.’ En begrijpt hij goed dat het een filosofisch café wordt? Van het woord filosoof krijgt hij als gewoon mens al brandende dorst. In de Bibliotheek van Sneek? Een café tussen al die boeken daar? Gekker moet het niet worden. Nee, het lijkt hem niks, zo’n wijsgerenkroeg. Stel je voor zeg: denken in plaats van drinken. Dat is aan hem niet besteed! Veel geluk ermee!

Jammer! Een filosofisch café kan zo leuk zijn, zoveel méér opleveren dan een kater. Waarom zouden gewone, en ongewone, Snekers het Filosofisch Café Sneek bezoeken? Niet om daar te zien hoe denkwetenschappers met elkaar op de vuist gaan over problemen die alleen zij doorgronden, of om vakfilosofen te horen debatteren over exotische kwesties die ver verwijderd zijn van het dagelijkse leven. Daar is het Filosofisch Café niet voor. Dat café is juist bedoeld voor het genoegen dat sámen nadenken oplevert, doorgaans over zaken waar iedereen mee te maken heeft. Het Filosofisch Café wil bezoekers in staat stellen om te horen hoe anderen denken over vragen op het gebied van werk, levensbeschouwing en zingeving. Hen in contact brengen met inspirerende sprekers over politiek, samenleving en cultuur. Het belangrijkste is dat de cafélezingen en discussies de deelnemers prikkelen tot een gevoel van verwondering en verrassing over wat ze horen, om zichzelf vervolgens de vraag te stellen: ’… en wat vind ik daarvan?’ Juist, dáár gaat het om! Dat de cafégangers gedachten opdoen, ideeën ontwikkelen en tot eigen standpunten komen. Het gaat om het plezier in zèlf denken. Om verder kijken dan het hier en nu. En dat binnen de muren van een café dat een veilige, gezellige omgeving biedt, desgewenst met een drankje onder handbereik, en waar ieder tot zijn recht komt. Het zou mooi zijn als de cafébezoekers zich laten inspireren door de Franse filosoof, historicus en schrijver Ernest Renan (1823-1892) die ooit heeft gezegd: ‘Hoe meer ik erover denk, des te meer ben ik overtuigd dat de hele wijsbegeerte neerkomt op een goed humeur.’ De deelnemers wat te denken geven en ze een goed humeur bezorgen – een mooie taak voor het Filosofisch Café Sneek, lijkt mij.