Een aloude wijsheid
In 1755 kwamen bij de aardbeving van Lissabon van de ruim 250.000 inwoners bijna 100.000 om het leven. Werd het natuurlijke kwaad van zo’n ramp ooit beschouwd als straf van God voor begane zonden, sinds de ‘Verlichting’ is dit denken geen gemeengoed; eerder het idee dat als God en goed en almachtig is, waarom voorkomt hij dan geen gewelddadige aardschokken? Dat mensen vroeger in natuurrampen de hand van God zagen en nu vaak het idee hebben dat God niet bestaat, laat zien hoe denkbeelden in de loop van de tijd verschuiven.
De postmoderne mens beschouwt natuurrampen al weer anders: maakte men niet zo lang geleden het onderscheid tussen natuurcatastrofes waar helemaal niets aan te doen valt, wij postmodernen zijn geneigd rampen te zien als direct gevolg van ons eigen ingrijpen. Oorzaken en gevolgen van natuurrampen zijn verstrengeld geraakt in een ingewikkelde kluwen van louter natuur en hoog ontwikkelende technieken. Klimaatverandering brengen wij in direct verband met menselijk handelen en aardbevingen in Groningen vinden wij al lang geen op zichzelf staande natuurramp: catastrofes als deze veroorzaken wijzelf, is de algemene overtuiging. Onze techniek en handelen lijken oncontroleerbare fenomenen te worden.
In Oudgriekse tragedies speelt het thema ‘hoogmoed’. Denk aan Icarus die vermaand wordt niet te hoog en te dicht bij de zon te vliegen om te voorkomen dat de was smelt; ook niet te laag omdat de vleugels te zwaar van het zeewater zouden worden. In zijn enthousiasme wordt Icarus, gelijk wij, toch hoogmoedig; hij vliegt tegen de adviezen in veel te hoog en stort neer. In de Griekse tragedie Antigone wordt dit fraai verklankt als het koor aangeeft dat techniek de mens zowel tot grote hoogte als diepe dalen brengt.
Natuurrampen komen met de regelmaat van de klok en blijven ons kwellen. Maakt het dan uit of je gestraft wordt door Griekse goden, de christelijke God of het klare inzicht dat technologie de werkelijke boosdoener is? Pijn doet het. Als er zich al een uitweg aftekent, is dat ons besef dat we de beperkingen van ons technisch vernuft, inclusief ons eigen menselijk handelen daarin, opnieuw onder ogen moeten zien: een aloude wijsheid die wij, postmodernen, van de Ouden kunnen leren en zo lijkt de cirkel van ideeën zich verrassend te sluiten.
december 2015, Sjaak Kloppenburg